مشهد، نگین انگشتری ایران و مذهبی‌ترین شهر کشور، همیشه نقطه ثقل دایره عزاداری‌های محرم بوده است؛ هرساله علاوه‌بر دسته‌ها و هیئت‌های عزاداری فراوانی که در این شهر هستند، هیئت‌های عزاداریِ بی‌شماری نیز از شهر‌های مختلف و حتی کشور‌های همسایه می‌رسند تا از این طریق مشهد، ایران کوچک‌شده‌ای باشد که می‌توان در آن ردپای بسیاری از آیین‌ها و آداب و رسوم مذهبی را پیدا کرد. وجود بیش از ۳ هزار هیئت عزاداری که هرساله با پای دل، راه مشهد را پیش می‌گیرند، گواهی بر این ادعاست.
اذن عزا
هیئت‌های عزاداری مشهد بنا بر یک سنت قدیمی، جمعه ماه آخر ذی‌الحجه شروع به سیاه‌پوشی تکایا و حسینیه‌ها می‌کنند، اما آغاز محرم در مشهد با تعویض پرچم گنبد مطهر حضرت رضا (ع) رسمیت می‌پذیرد. در این آیین که شب آخر ماه «ذی‌الحجه» برگزار می‌شود و به آن «اذن عزا» می‌گویند، خدام، پرچم سبزرنگ گنبد طلایی آستان حضرت دوست را برداشته، جای آن پرچم سیاه نصب می‌کنند. جمعی از خادمان بارگاه رضوی هم با قرائت ترجیع‌بند محتشم کاشانی (باز این چه شور است که در خلق عالم است) زائران این مکان مقدس را به شرکت در مراسم سوگواری دعوت می‌کنند که به آن «صلات‌گویی» گفته می‌شود. ناگفته نماند که از شب آخر ذی‌الحجه تا پایان صفر، این سیاه‌پوشی ادامه دارد و نقاره‌ها هم دیگر نمی‌نوازند. این آیین در تکایا و حسینیه‌ها هم برگزار و در آن پیش از شروع سیاه‌پوشی، روضه اول محرم خوانده می‌شود. حاضران پس از سوگواری، نصب پرچم و سیاه‌پوشی را آغاز می‌کنند.
روضه‌خوانی
روضه‌خوانی دیگر آیینی است که معمولا پس از آغاز محرم در تکایا، حسینیه‌ها، مساجد و حتی منازل بسیاری از مردم مشهد برگزار می‌شود، اما در این میان، چهار مکان قدیمی روضه‌خوانی در مشهد وجود دارد که قدمت آنان به بیش از یک قرن می‌رسد؛ روضه «واعظ عیدگاهی» در کوچه عیدگاه، یکی از این مکان‌هاست. بسیاری از اهالی مشهد قدیم، لباس سیاه محرمشان را به قصد شرکت در روضه این خانه بر تن می‌کنند. «روضه خاندان سیستانی» در محله چهارباغ، «روضه آقای شاه» در محله سرشور و روضه «شیخ محمدتقی بجنوردی» که مشهدی‌ها به آن «شیخ‌منتقی» می‌گویند، در خیابان امام‌خمینی (ره) سه روضه قدیمی و معروف دیگر شهر هستند. صبح اول محرم و پس از برگزاری نماز صبح، عزاداری در این سه مکان شروع می‌شود و در هر سه منزل به‌جز خانه حاج‌شیخ مرتضی که تا ساعت ۹صبح مراسم دارند، روضه‌خوانی تا ظهر ادامه دارد.
خروج از تکیه برای بازارروی
در تکایا و حسینیه‌های مشهد قدیم و مشهد امروز، خارج شدن برای بازارروی آدابی دارد که حرمت و احترام، فلسفه شکل‌گیری آن است. اعضای هیئت پیش از خروج، علم را که نماد هیئت است، به دست یک جوان سید می‌دهند و ابتدا اوست که از در بیرون می‌رود. سپس نوحه‌خوانان و در ادامه آنان پیرسیدها، افرادی که مادرشان سید است، روحانیان، تاجران و بزرگان و جوانان و کودکان خارج می‌شوند.
بازارروی در روز تاسوعا و عاشورا
همه مسیر‌های عزاداری در مشهد از هر کوی و برزنی که آغاز شود، به حرم مطهر رضوی ختم می‌شود. در مشهد قدیم دسته‌های عزادار پس از عبور از محله به بازار جنب حرم مطهر می‌رسیدند و از در بازار وارد حرم می‌شدند؛ برای همین آیین بیرون رفتن هیئات در روز تاسوعا و عاشورا به «بازارروی» معروف است. در بازارروی همه دسته‌ها در یک نقطه که بازار بوده است، جمع می‌شده‌اند و سپس هر دسته با علم خود که نشان هیئت است، برای عرض سلام به ساحت مقدس حضرت رضا (ع) وارد حرم می‌شده‌اند. علم‌های کوچک در پیش و علم‌های بزرگ از پس می‌روند. ناگفته نماند که بازارروی در مشهد برخلاف دیگر شهر‌ها به‌دلیل وجود حرم حضرت ثامن‌الحجج (ع)، دوبار در سال برگزار می‌شود که اولی در دهه اول محرم و روز تاسوعا و عاشورا و دومی در دهه آخر صفر یعنی شهادت حضرت رضا (ع) است. نوحه‌خوانی، مرثیه‌خوانی، زنجیرزنی، سینه‌زنی و سقایی از جلوه‌های رایج محرم‌های هرساله در مشهد و دیگر شهرهاست.
کرسی‌خوانی در حرم
کرسی‌خوانی یکی از آیین‌هایی بوده که در هنگام ورود هیئت به صحن حرم، برگزار می‌شده است. در این آیین، یک کرسی (صندلی یا چهارپایه) بلند می‌گذارند. سپس یک نوحه‌خوان (معمولا یک نوحه‌خوان قدر از یک هیئت بنام) بر بالای کرسی می‌رفته و دم می‌گرفته است. او یک دم می‌خوانده است و عزاداران که گرد او حلقه زده‌اند، دم او را با دمی دیگر پاسخ می‌داده‌اند.
کمکی رفتن
در مشهد رسم بر این است که هیئت‌های کوچک‌تر در مناسبت‌های خاص نظیر محرم به کمک هیئت‌های بزرگ‌تر می‌روند تا آن‌ها را در برگزاری آیین‌های عزاداری یاری کنند. کمکی رفتن در روز تاسوعا و عاشورا برای هیئت ابوالفضلی‌ها و علی‌اکبری‌هاست که به‌اصطلاح هیئت‌های مادر نامیده می‌شوند. همچنین در مناسبت‌های دیگر مانند شهادت امام‌حسن‌مجتبی (ع) یا ایام شهادت امام‌جعفرصادق (ع) ازآنجاکه هیئت‌های متوسلان به این بزرگان، بازارروی می‌کنند، هیئت مادر تعدادی از اعضایش را برای کمک به آنان می‌فرستد.
خیمه‌سوزان
خیمه‌سوزان که یادآور سوزاندن خیمههای کربلاست، یکی از آیین‌هایی است که معمولا با تعزیه و شبیه‌خوانی همراه است. مُهر بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین شبیه‌خوانی مشهد به نام تکیه کرمانی‌ها در خیابان شوشتری ۷ خورده است که عمری بیش از ۲۰۰ سال دارد. طبق اسناد، در دوره پهلوی اول، هیئت تکیه کرمانی‌ها را ۲۰۰ سرباز ارتش همرامی می‌کرده است. همچنین در روز عاشورا به احترام این هیئت که بزرگ‌ترین هیئت مشهد بوده، هیچ دسته دیگری بازار نمی‌رفته است. شبیه‌خوانی این تکیه نیز بزرگ‌ترین شبیه‌خوانی مشهد است که شامل دسته اولیا، دسته اشقیا، دسته اسرا، دسته قبیله بنی‌اسد و لشکر زعفر جنی می‌شود. قدیمی‌ترین خیمه‌سوزان عصر عاشورای مشهد، هم در میدان طبرسی بوده که بنا بر روایاتی، عمر آن معاصرِ عهد محمدشاهی است.
شام غریبان
این آیین، رسم متداولی است که معمولا در تمامی شهر‌های ایران برگزار می‌شود. در شام غریبان که به یاد کاروان اسرای کربلا برگزار می‌شود، علاوه‌بر حرم مطهر رضوی، چراغ در تمام تکایا، حسینیه‌ها و مساجد خاموش می‌شود، آن‌چنان که جز شمع‌هایی که در دست عزاداران است، روشنایی دیگری نیست. این مراسم در حرم مطهر رضوی، جلوه دیگری دارد. در این آیین، خدام در صف‌هایی منظم درحالی‌که هریک شمعی در دست دارند، برای عرض تسلیت به پیشگاه امام‌رضا (ع) به سمت ضریح مطهر حرکت می‌کنند و عزاداران هم درپی آنان داخل می‌شوند.
شله‌پزان
شله مشهدی یکی از نذری‌های معروف محرم در ایران است. پخت این نذری در مشهد، آیین و رسوم خاصی دارد. عده‌ای معتقدند که شله مشهدی همان آش بهمنگان زرتشتی است. بنا بر این روایت، ایرانیان باستان در نیمه زمستان، تمام باقی‌مانده ذخیره غلاتشان را در یک غذا با هم مخلوط می‌کردند. شله مشهدی هم چیزی شبیه به همین است و معروف‌ترین حبوبات را می‌توان در آن دید.
